जैन धर्म हा आत्मशुद्धीचा, अहिंसेचा आणि संयमाचा धर्म आहे. या धर्मात आत्मकल्याणासाठी चार महत्त्वाचे आधारस्तंभ सांगितले आहेत – भाव, जप, तप आणि शील. हे चार घटक केवळ आचरणात आणले की, आत्मा पवित्र होतो, कर्मबंधन कमी होते आणि मोक्षमार्ग स्पष्ट होतो.
1. भाव – शुद्ध भावनांचा स्वीकार
भाव म्हणजे अंतःकरणातील शुद्ध भावना. चांगले भाव, शुद्ध भाव आणि करुणामय भाव हे आत्मशुद्धीचे पहिले पाऊल आहे.
• जैन तत्त्वज्ञान सांगते की, “जसा भाव, तसा भविष्यातील परिणाम”.
• वाईट विचार मनात धरले की राग, लोभ, मत्सर वाढतो. परंतु समता, मैत्रीभाव आणि क्षमाशीलता हे शुद्ध भाव मनाला शांत करतात.
• भाव म्हणजे आपल्या अंतःकरणातील दृष्टिकोन बदलणे – “जग बदलण्यापूर्वी स्वतःचा भाव शुद्ध करा.”
2. जप – नामस्मरण आणि मंत्र साधना
जप म्हणजे परमात्म्याचे, अरिहंतांचे किंवा पंचपरमेष्ठींचे नामस्मरण.
• “णमो अरिहंताणं” हा जप आपल्याला अहंकारापासून दूर ठेवतो आणि आत्म्याला नम्र बनवतो.
• जप ही मनाला स्थिर ठेवणारी साधना आहे. ज्याप्रमाणे तलावातले पाणी स्थिर झाले की आपला चेहरा स्पष्ट दिसतो, त्याचप्रमाणे जप केल्याने आत्मसाक्षात्कार शक्य होतो.
3. तप – संयम व त्यागाची साधना
तप हा जैन धर्माचा महत्त्वाचा पाया आहे. तप म्हणजे शरीरावर नव्हे, तर मनावर विजय मिळवणे.
• उपवास, एकासन, स्वाध्याय, मौन – हे तपाचे प्रकार आहेत.
• “तपविणे म्हणजे आत्म्याची गाळणी करणे” – जशी सोन्याची शुद्धता अग्नीने तपासली जाते, तशी आत्म्याची शुद्धता तपाने वाढते.
• तपाने लोभ, आसक्ती कमी होते आणि आत्मबल वृद्धिंगत होते.
4. शील – सन्मार्गावरचे आचरण
शील म्हणजे आचारसंहिता.
• सत्य, अहिंसा, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह हे शीलाचे आधार आहेत.
• “शील हे आत्म्याचे अलंकार आहे.”
• शील म्हणजे वर्तनात संयम, विचारात पवित्रता आणि इतरांसोबत नम्रता राखणे.
भाव म्हणजे मनाची दिशा, जप म्हणजे स्मरणशक्तीची साधना, तप म्हणजे शरीर-मनाचे शुद्धीकरण, आणि शील म्हणजे जीवनाची उंची.
हे चार घटक आपल्याला आत्मज्ञानाच्या मार्गावर पुढे नेतात. जैन तत्त्वज्ञान सांगते –
“भाव शुद्ध असतील, जप अखंड असेल, तप नियमित असेल आणि शील अचल असेल, तर आत्मा निश्चितच मोक्षमार्गाला पोहोचतो.”
