प्रवचन – 29.07.2025 – प पू श्री मुकेश मुनीजी म सा – (बिबवेवाडी जैन स्थानक)
परिवर्तन हे जीवनाचे अनिवार्य वैशिष्ट्य आहे. जशी भाकरी न फिरवल्यास ती करपते, त्याचप्रमाणे आपल्या जीवनातील परिस्थिती सुधारण्यासाठीही योग्य वेळी बदल आवश्यक असतो. या परिवर्तनाचा हेतू असतो आत्मोन्नतीचा मार्ग स्वीकारणे.
भगवान महावीर स्वामींनी मोक्ष प्राप्तीसाठी चार मूलभूत मार्ग सांगितले – सम्यक ज्ञान, सम्यक दर्शन, सम्यक चारित्र्य आणि सम्यक तप. हेच चार मार्ग आपल्याला परमगतीकडे घेऊन जातात. त्याच्या विरुद्ध दिशा दाखवणारे चार अधोगामी मार्ग आहेत – क्रोध, मान, माया आणि लोभ.
जो मनुष्य या अधोगतीच्या चार दोषांवर विजय मिळवून त्यांच्या जागी सम्यकत्व स्वीकारतो, तोच खरा पुरुषार्थी ठरतो. तोच आत्मा परमात्म्याच्या दिशेने प्रवास करू शकतो.
या चार दोषांमध्ये सर्वप्रथम दोष आहे क्रोध. क्रोध मनुष्याला आंधळं करतो, विवेकहीन बनवतो. तो विचारशक्ती नष्ट करतो, विवेक नष्ट करतो. क्रोधामुळे माणूस न्याय-अन्याय, नीती-अनीती, आपला-परका याचा विचार करत नाही. क्रोधाच्या भरात तो सर्व मर्यादा ओलांडतो.
विशेष म्हणजे, क्रोध अगदी लहानशा कारणामुळेही येतो, आणि तो कधी येतो हे आपल्याला समजतही नाही. क्रोध माणसाच्या सर्वांत मोठ्या शत्रूंमध्ये गणला जातो कारण तो आत्म्याच्या उन्नतीसाठी अडथळा निर्माण करतो.
म्हणूनच, क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे ही साधनेसाठी, प्रगतीसाठी अत्यावश्यक बाब आहे. क्षणभर थांबून विचार केला, सहनशीलतेचा विकास केला, तर क्रोधाच्या जागी क्षमा नांदू शकते.
याचाच आदर्श आपल्याला चंडकौशिक सापाच्या प्रसंगात दिसतो. भगवान महावीरांनी त्याला उपदेश दिला, त्याने क्रोधावर संयम ठेवून सहनशीलता अंगीकारली, आणि अखेरीस त्याला मोक्ष प्राप्त झाला. तसेच, हत्यारा अंगुलीमाल (अर्जुनमाळी) याने दीक्षा घेऊन आपल्या जीवनात परिवर्तन घडवले, आणि क्रोधाऐवजी समता, संयम यांना स्थान दिले.
आज आपल्यालाही या उदाहरणांमधून प्रेरणा घेऊन, आपल्या क्रोधाचा विचार करायला हवा. त्यावर विजय मिळवून, क्रोधाचे क्षमेत रूपांतर करणे हेच खरे जीवनाचे साधन आहे. हे परिवर्तन म्हणजे आत्म्याचे पोषण आणि सद्गतीकडे एक महत्त्वाचे पाऊल होय.
असे जीवन घडवा जिथे परिवर्तन आत्मोन्नतीसाठी होईल, क्रोध क्षमेत परिवर्तीत होईल, आणि माणूस नारायण बनू शकेल.
